Jean-Charles Houzeau de Lehaie
Jean-Charles Houzeau de Lehaie (di s' plin no, Jean-Charles Hippolyte, Joseph Houzeau de Lehaie) a vnou å monde a Avrè e 1820 (do trevén holandès). Il a morou li 12 di djulete 1888 a Brussele.
C' esteut èn astronome bedje. Il a eto fwait do gaztî et do scrijheu.
Il a on monumint a Mont et ene rowe a s' no a Brussele.
Si biyografeye e walon a stî enondêye pa Jean-Pol Grandmont dins l' Rantoele l° 41 (2007).
Li Walonreye a yeu èn ôte efant dins l' monde di l' astronomeye : Georges Lemaître.
Biyografeye
candjîIl a studyî a Mont, pu a Brussele ey a Paris.
Adonpwis, i dvént gaztî et intere come volontaire a l' Observatwere Rweyål di Beldjike. Il î boute avou Adolphe Quételet disk' e 1848.
Termetant, i scrît dins les gazetes, po sotni les idêyes republikinnes.
Cwand i leye ouve avou si ovraedje a l' Observatwere, i cwite li Beljike po l' Grande Burtaegne. I voyaedje åd triviè d' sacwants payis d' Urope. I s' arestêye a Paris dou çk' i dmeure ene cénkinne d' anêyes a travayî avou Abbadie.
E 1854, on l' rahouke el Beldjike po-z ovrer å Ministere del Guere. Il î faît des rilevés topografikes do payis.
E 1856, il est lomé mimbe del section "syinces, fizike et matematikes" di l' Academeye rweyåle di Beldjike. C' est ciste anêye la k' il eplaide si live Histoire du sol de l' Europe.
E 1857, bén seur disbeli pa one nominåcion ki lyi shonne indjusse, il s' ebarkêye pol Novele Orleyan.
Arivé sol tere amerikinne, i tchoezit l' rude vicaedje di piyonî et d' esploreu etot dmorant èn astronome, on meterolodjisse et on zolodjisse plin d' alant.
Termetant, i boute eto come egadjî gaztî. E 1861, a poenne arivé, il est onk des prumîs blancs a disfinde les droets des noers (lontins dvant Joseph Anciaux). Il s' ritrouve melé did près al guere di Secession. Pus tård, i dvént directeur del prumire gazete sicrîte po les noers dizo l' tite e deus lingaedjes "New Orleans Tribune - La Tribune de la Nouvelle-Orléans".
Ladvins, i scrît des clapants årtikes po l' abolixhaedje di l' esclavaedje. Mins si manire d' ovrer et ses prijhes di pôzicion po les "Unionisses" l' oblidge a moussî foû des Estats Unis po s' mete a l' abouche å Mecsike. Mins il î arive å moumint di l' Espedicion do Mecsike. Adon, i doet rebizer evoye.
E 1868, i wangne li Djamayike et î lowe one pitite cinse dins ene cominålté noere, nén lon erî d' Kingston. C' est did la k' i moenne sacwants sincieusès spedicions so l' iye.
Il î va dmorer el Djamayike set ans å long, et la, viker come on nûton po poleur fé ses ovraedjes d' astronomeye. Tos ses rcweraedjes et ses trovas estént evoyîs a l' Academeye Rweyåle di Beldjike.
E 1876, Yopôl II lyi ofrixh li posse di deujhinme directeur di l' Observatwere rweyål di Beldjike. I vout bén, et rintrer å payis et-z ataker a modiernijhî l' Observatwere. Po cmincî, el va fé baguer di Sint-Djosse eviè Uke (1890).
E 1882, i va-st enonder les espedicions bedjes po corwaitî l' eclipe di Venusse. I va lu-minme a San Antonio, e Tecsasse, et-z evoyî des pareys a lu a Sint-Djåke e Tchili.
E 1883, i fwait on dierin voyaedje eviè l' Panama eyet l' Perou po-z atchever si "Atlasse des Stoeles".
Adonpwis, i prind s' pinsion.
Ses sincieus scrijhaedjes
candjîIl a scrît ene masse d' ovraedjes di racsegnes so l' astronomeye, li biyolodjeye, li meterolodjeye, les matematikes, li filozofeye, li sociolodjeye et l' zolodjeye.
Sacwants tites :
- Histoire du sol de l' Europe (1856)
- Etudes sur les facultés mentales des animaux comparées à celles de l'homme (1872)
- Repertoire des constantes de l'astronomie (1878)
- My Passage at the New Orleans Tribune (1984)
- Uranométrie générale (li prumî catalogue des veyåvès stoeles).
- avou Albert Lancester : Bibliographie générale de l'astronomie (1887) (on live e 2 volumes, di 2000 pådjes avou tos les scrijhaedjes so l' astronomeye dispu k' on-s a edvinté li scrijhaedje !)
Ses dmorances
candjîIl a dmoré a San Antonio en XVIth Range East (e Tecsassse), al Novele Orleyan (el Louwiziane), a Matamoros (e Mecsike), a Filadelfeye (el Pensilvaneye) ey e Ross View et Gordon Town (el Djamayike).
Hårdêyes difoûtrinnes
candjî- Si biyografeye sol waibe del veye di Mont (e francès)
- Ene ôte biyografeye (e neyerlandès)
