Befrwè
On befrwè ou befroe (sovint prononcî bèfwè) ou cloke-poite, c' est ene hôte tour di pire, basteye el Moyinådje avou, al miercopete, les clotches ki sounèt les moumints d' djoye u d' maleur des djins d' ene veye.
Mwaissès dnêyes Candjî
Onk des sounaedjes, c' esteut cwand on cloyeut les poites del veye, did la, li spotchî aplacaedje "cloke po (clôre) les poites", cloke-poite.
On les eployive eto po houkî tos les dmanants do ban. Did la, li no del cloke do befrwè : li ban-cloke.
Li befrwè riprezintéve les libertés kel sovrin aveut-st acoirdé ås bordjoes. C' est po ça k' sovint, on trouve les cloke-poites astok del Måjhon-Comene.
Li toet des befrwès est sovint avou des boles, k' on lome eto "agnons". N a sovint ene ôrlodje après.
Istwere des cloke-poites Candjî
Li cloke-poite, c’ esteut l’ troejhinme tour del veye, après l' clotchî d’ l’ eglijhe et l' mwaisse-tour do tchestea
Ces deus la mostrént ki l’ veye esteut moennêye på curé et på tchesturlin.
Cwand les djins ont wangnî sacwantès libertés, i s’ ont metou a basti ene tour po bén mostrer ki, zels etou, avént ene sacwè a dire. Cwand l' sovrin rsaetchive des libertés, on spiyive li ban-cloke, udonbén, el moenner evoye.
Sacwants befrwès del Walonreye vinèt d' esse ricnoxhous come patrimoenne daegnrece pa l' UNESCO.
Sipårdaedje djeyografike Candjî
On ndè voet des beazet grands k’ e l’ Walonreye, e l' Picårdeye ou dins les Flandes.
Ådvins del Walonreye, c' esteut e l' ancyinne Conteye do Hinnot, Dutcheye do Braibant, et Dutcheye di Nameur. End aveut pont el Principåté d' Lidje (la k' c' esteut on peron), ni el Dutcheye do Lussimbork.
Sacwants rlomés befrwès Candjî
Walonreye Candjî
Gn a shijh befroes el Walonreye : Tchålerwè, Nameur, Tournai, Twin, Bince et Mont
Befrwè d' Tchålerwè Candjî
Li befrwè d' Tchålerwè, ses clokes sounnut les tchansons da Djåke Bietrand
Befrwè d' Mont Candjî
Victor Hugo a discrît insi li befrwè d' Mont :
- Mådjinez vs on cocmwår, avou aclapêyes dizo s' vinte cwate teyires moens grosses. Ça sereut laid si ça n' sereut nén grand. C' est s' grandeur kel rischape.
Befrwè d' Djiblou Candjî
Li befrwè d' Djiblou n' est nén ene vraiye cloke-poite, mins èn ancyin clotchî rarindjî. C’ esteut l’ eglijhe del pårotche Sint-Såveu, k' a stî distrûte è 1810 (tins do redjime francès). C' esteut ene eglijhe di stîle roman.
Metowe al copete d’ ene rotche ådzeu di l’ ewe d’ Ôrnô (k’ on n’ voet pus), li cloke-poite domine tote li viye veye. E 1905, li feu a distrût l’ toet. Adon, on nd a rfwait on novea e 1907, mins avou èn agnon, k’ on pout co voey audjourdu.
Gn a cwate mwaissès clotches, ey on cariyon di cwarante-set pititès clotches.
Befrwè d' Nameur Candjî
Divant l' 14inme sieke, c' esteut l' eglijhe Sint-Pire sol tchestea ki fjheut befroe.
Après l' grand rassonraedje del veye e 14inme sieke, on bastixhe l' grosse tour Sint-Djåke et-z î pinde ene ban-cloke. C' est Godfrwèd d' Boufioûle k' endè fourit l' årtchiteke. Li poite d' intrêye fourit pindowe e 1388. On-z î meta ene ôrlodje e 1393.
Li ban-cloke et l' ôrlodjes fourît distrûtes å sidje di Nameur (1695). Ele fourît co distrûtes cwand l' coledjåle broûla, e 1746.
Flande Candjî
Gn a 24 befroes el Flande : Brudje, Gant, Îpe...
France Candjî
Alére Candjî
- Motî da Pirsoul : a cloke-pôrte
- Y. Bauthière : Li cloke-poite di Djiblou; Li Rantoele l° 41 (bontins 2007)
- Les Beffrois - France, Belgique, Pays-Bas