Brotchet

Li brotchet, c' est on pexhon magneu d' tchå des corantès aiwes.

On bea brotchet

C' est l' pus gros des pexhons del Walonreye. End a e Smwès.

Sincieus no d' l' indje : Esox lucius

Mins gn a des ôtès sôres di brotchet.

• 
  di Smwès, etir
• 
  do Marok
• 
  ådvins del gueuye
• 
  di Smwès, gueuye

Motlî

Li djonne brotchet si lome "betchtåd".

Discrijhaedje

Kibén peze-t i ?

I pout pezer disk' a 15 kilos.

Dujhances

Cwand il est al tchesse, i bôre so tot çki passe dilé lu. Did la les sistinmes pol pexhî. Si l' amoice passe a costé d' lu e nén ndalant trop vite, i sôte dissu. Et i gole didins. Li brotchet a sovint s' bôre dins les yebes. Mins avou l' mannixhance des aiwes, gn a des yebes ki pourixhèt. E l' erî-såjhon, cwand i ploût, et k' les aiwes montèt, li brotchet dvént pezant, paski : i s' aprestêye po froyî. Les frumeles ont des grossès panses. Gn a des oûs plin. Adon, cwand l' aiwe est grosse, i sont tchessîs so les boirds. Et dins les neyisses.

Pexhe

Ça s' pexhe di 36 façons. Mins fåt esse foirt pacyin. Des djoûs k' i gn a, vos lyi ploz passer dijh côps, vint côps, l' amoice divant l' nez, i n' bodjrè djamåy. E Walonreye, li pexhe est clôse do 15 di djanvî disk' å cotoû do deujhinme semdi do moes d' djun.

Pexhe al coyire

Å cminçmint d' l' esté. C' est ene pitite coyire ki toûne, avou, padrî, on hanzin ås troes brantches.

Pexhe å govion

brotchet tcheke

E mwès d' awousse. On pout wåde les goudjons dins do formol e-n on bocå, oubén k' on les tént vicants dins ene boesse ås pexhons. Cwand on l' amoircêye, il est moirt. Shuvant l' groxheur do brotchet k' on vout apicî, on prind on pus grand u on pus ptit govion. On lî emantche ene triplete u des hanzins simpes. On lyi stitche al cawe u sol dos. Et on fwait tourner l' goudjon ou çk' on supôze ki l' brotchet est. On fwait coler doûçmint l' amoice inte les yebes. Et l' brotchet vore dissu. Adon on l' leye fé disk' å moumint k' i l' a avalé. C' est ene apriyesse di pexheu a-z atraper, pask' i gn a des côps k' on les fere trop vite. Adon, cwand il ont sintou l' hanzin, i l' ricraetchèt. Fåt cnoxhe li bon moumint po les ferer.

Pexhe al vandwesse

Ça s' pratike e l' erî-såjhon. Avou on razoe u vandwesse. Et on les mete dins l' boesse ås pexhons, dins on bî, ou çk' i gn a del bele aiwe, po k' i soeyénxhe bén vicants, zels.

On eploye on hanzin simpe, k' est lesté, ça vout dire k' on-z a metou ene bale di plomb après, po k' i n' rimonte nén. Et on bouchon. Et on ratind ki l' brotchet atake. Il vore dissu waeraxhmint. Et prinde li razoe triviè di s' gueuye. Et pu i rva sol fond, e s' bôre. Il î dmeure ene hapêye, ça depind comint k' il est luné. I fåt ratinde. Des côps cwate cénk munutes.

Adonpwis, a on metou moumint, i rshofele li razoe, k' il a did triviè dins s' gueuye, et i l' avale li tiesse li prumire. Et pu il eva. C' est l' moumint del ferer.

U alôrse, cwand c' est des djoûs k' i n' vont nén, on l' asticote, k' on dit, ça vout dire k' on rhaetche des ptits côps sol fi, nén trop foirt, mins foirt assez po k' i croeye ki l' pexhon est co vicant e s' gueuye. Et adon, i s' dispaitche a l' avaler, hin.

Alôrse, vos l' ferez.

Ôtès amoices

On ndè pôrîz prinde onk å vier, mins e l' rimouwant, pask' i croet k' c' est ôte tchoi. C' est nén d' awè fwin.

Maladeyes

• blanc ås dints : c' est les dints ki pourixhèt.
• hanzin dins l' coir : cwand l' pexheu a cassé s' fi. L' hanzin stitchî dins l' estoumak. Mins l' pexhon prodût on seur souk ki fwait pouri l' fier. Et tot ç' tins la, i sayèt di n' nén magnî. Mins foirceymint, il ont fwin. Et i mawièt leu proye po sayî d' l' avaler come do likide. Des côps, i trinnèt li fi avou l' bale di plomb ki pout rexhe do coir pa l' ouy.

Alére

• Responda da Nicolas Bouillon, pa Lucyin Mahin Li Rantoele, Bontins 2010.
• Galavale (novele sol vicåreye d' on brotchet d' l' Ambleve, sicrîte pa Jean Lejeune di Djoupeye divins "Avå trîxhes et bwès")