Univiers

L' Univiers, c' est tot çou k' egzistêye, li Tere et ço k' i gn a did ttåtoû, des meyes et des meyes d' anêyès-loumire lon.

Viyesse di l' univiers

Les mzeures des astrofizicyins si rdjondèt todi dpus. I serént d' acoird po dire ki l' univiers est 13 et dmey miyårds d' anêyes vî. C' est a ç' moumint la k' i gn åreut yeu li «Grand cpetaedje». On n' sait rén sawè di çou k' pôreut awè dvant.

Dins les creyances rilidjeuses abramreces, l' univiers a stî fwait på Bon Diu (lomé eto Grand Askepieu), çou k' est raconté dins l' Djineze, et rprins dins l' Alcoran.

Kinoxhances soûmintreces

Sacwants pårteyes di l' univiers ont-st on no walon: li Tere, li Stoele do Bierdjî, Måss, Mierkeure, Nûtone et les ôtès planetes.

Des stoeles: li Stoele di Bijhe (Pôcet et l' Croes d' Nonne, et totes les stoeles k' on voet e-n on telescope, ene claire nuteye do moes d' awousse.

Les stoelreyes :li Rustea, li Poye et ses Poyons, li Tchår Pôcet (li Grand Tchår), li Ptit Tchår, li Fiermint et l' Îpe, li Voye Sint Djåke. Eyet co les stoelreyes k' ont dné leu no a ene planete

Spepieuse compôzucion

L' univiers, ci n' est nén fok del matire.

Dispu 1995, les astrofizicyins ont brutyî kel matire (les atômes ki fjhèt les stoeles, les stoeles al cawe, les volantès pires, et les stoeles ki schitnut), tot çoula, di dj', ci n' est k' ene tchitcheye: 5 åcint d' l' univiers.

Dilé ci "blanke matire" la, dj' ô bén: li cene k' evoye del loumire, et k' on voet so les telescopes u les fotos des spoutniks, gn a eto:

• li Noere Matire Dirîtrinne Noere pask' ele n' evoye pont d' loumire. Matire pask' ele assaetche di l' ôte matire. Dirîtrinne pask' elle est metowe padrî çou k' on pout vey did sol Daegn (çou k' evoye del loumire ki pout ariver so tere). Li Noere Matire Dirîtrinne, c' est 25 åcint d' l' Univiers.
• li Noere Exhowe Dirîtrinne. A l' årvier del NMD, li NED riboute li matire, come èn inmant contråve. Ci sereut la l' gros boket d' l' Univiers: 70 åcint.

Å cmince, les sincieus estént so dotance divant ces trovas la. Mins, e 2004, gn ava troes corwaitaedjes, nén aloyîs, ki mostrît ki deus tîces (2/3) di l' univiers, c' est del Noere Exhowe Dirîtrinne.

Hårdêye difoûtrinne

Nost univiers (so l' Aberteke)