Ringne (biyolodjeye)
On ringne c' est ene grande divizion dins l' classifiaedje di tot çou k' est vicant.
Istorike
candjîÅ 3inme sieke divant Djezus-Cri, Teyofrasse a fwait ene djivêye d' a pô près 500 especes dins ses deus mwaisses ovraedjes: Historia de Plantis (L' Istwere des plantes) et De Causis Plantarum (Des cåzes des plantes). Bén k' i s' soeye copurade interessé ås plantes po des råjhons medicåles, il a stî amoenné a les classer pa categoreyes d' après leu moyén di s' mopliyî.
Å prumî sieke après Djezus-Cri, Diyoscoride a discrît dins ses Materia Medica pus di 600 plantes diferinnes. Ci live la a stî epladî et replaidî so près d' meye ans.
Disk' å cmince do 20inme sieke li rigne do vicant esteut pårti e deus mondes, li monde des biesses (animalia) et li monde des plantes (plantae).
Cwand on dischovra les prumîs esses a ene celule, il ont tot simplumint stî pårtis inte les deus ringnes kinoxhous adon; les cis ki polèt bodjî (lomés adon protozowaires) metous come biesses, dismetant k' les algues et les bactereyes estént metowes come plantes. Mins nerén, end ava k' ont stî metous des deus costés, come l' algue Euglena, ki pout bodjî. Ça fwait k' Ernst Haeckel atåvla on troejhinme ringne, li ci des protisses (protista), mins i n' a waire sitî shuvou å cmince.
Cwand on dischovra ki les bactereyes ont ene sitructeure celulaire pår diferinne des ôtes organisses vicants (les bactereyes sont procariotes purade ki eucariotes); Copeland atåvla on ringne po zeles. Å cmince ci novea ringne la fourit lomé Mychota mins pus tård on eploya l' no d' Monera ou Bacteria. Cisse diferince la prova esse si consecante, k' on s' afaitixha a pårti les vicantès sacwès e deus grands ringnes ou impires, les procariotes et les eucariotes.
Pus tård, Robert Whittaker radjouta on ringne da zels po les tchampions (Fungi), eyet atåvla e 1959 on pårtaedje des vicants e cénk ringnes; ci pårtaedje la divna foirt populaire, eyet, avou pa des côps des ptits amidraedjes, c' est co çou k' est l' pus eployî asteure, et fjha l' båze po les noveas sistinme di pårtaedje e sacwants ringnes. Li soûmint di ç' pårtaedje la c' est l' manire di s' nouri: les Plantae (plantes) sont des organisses a sacwantès celules ototrofes, les Animalia (biesses) des organisses a sacwantès celules eterotrofes, eyet les Fungi (tchampions) des organisses a sacwantès celules saprotrofes ki tot åyant èn adjinçmint ki rshonne åzès plantes, n' ont pont d' clorofile et s' nourixhèt a pårti d' matires organikes (come les biesses). Les deus ringnes ki dmorèt, Protista eyet Monera, c' est les organisses a ene celule et les colnêyes di celules simpes.
Åtoû des anêyes 1980, on s' interessa co å pårtaedje des esses vicants, eyet on n' wårda dins les ringnes des biesses, plantes et tchampions, ki les especes ki respondèt a totes les caracteristikes do groupe, les ôtes ont stî metous comme Protista. D' après des studiaedjes sol ARN, Carl Woese pårtixha co les procariotes e deus ringnes, Eubacteria (bactereyes) eyet Archaebacteria (arkeyobactereyes). Ces classifiaedjes a shijh ringnes ont divnou l' classifiaedje sitandård dans bråmint d' ovraedjes k' i gn a.
Sacwants ôtes noveas ringnes po les eucariotes ont stî propôzés eto, mins l' pupårt ont stî rade prouvés come mwais, dischindous come ebrantchmint ou classes, ou co abandnés.
E 1990, Woese riclama k' les eubactereyes, les arkeyobactereyes, et les eucariotes, riprezintèt troes mwaissès royes di dischindance, eyet lzî dna l' rang d' dominnes, les rlomant Bacteria, Archaea, eyet Eucarya. Ci sistinme a troes dominnes la a rçuvou bråmint des critikes, mins il djenerålmint replaecî l' vî sistinme di deus empires (eucariotes et procariotes) come manire d' mete les diferins ringnes eshonne.
Evolucion des sistinmes di classifiaedje des ringnes
| Haeckel (1894) Troes ringnes |
Whittaker (1969) Cénk ringnes |
Woese (1977) Shijh ringnes |
Woese (1990) Troes dominnes |
|---|---|---|---|
| Protisses | Bactereyes | Eubactereyes | Bactereyes |
| Arkeyobactereyes | Arkêyes | ||
| Protisses | Protisses | Eucariotes | |
| Plantes | Tchampions | Tchampions | |
| Plantes | Plantes | ||
| Biesses | Biesses | Biesses |
Notes
candjî- Des oteurs k' i gn a pinsèt k' les algues duvrént esse metowes avou les protisses, la k' ele ni frént k' ont seu groupe avou, li ci des proctotisses.
- Les tchampions fjhît å cminçmint pårteye do ringne vedjetå (des plantes). Leu-z aparey vedjetatif di sôre micelyin est fwait d' fiyaesses, sins raecenes, ni tidjes ou foyes. Ossu i n' ont pont d' clorofile, et s' nourixhèt i d' matires organikes. Ces diferints ponts esplikèt l' askepiaedje d' on ringne da zels po les tchampions. I fåt ossu prinde e consideråcion k' on n' sait nén si l' manke di clorofile emé les tchampions est oridjinnel ou si çoula s' a fwait sol tins d' l' evolucion.
Vey eto
candjî- arkeyobactereyes po pus d' detays djustificatifs di ci novele classificåcion la.
- classifiaedje syintifike
- no e sincieus latén
- http://species.wikipedia.org/ Wikispecies, ene waibe wiki so totes les especes d' esse vicants.