Muzike classike
Å sinse li pus lådje, on lome å pus sovint muzike classike li muzike occidintåle « savante » compôzêye djusk' å 20inme sieke. Ci definixha la est ene miete drole: dins ds ôtes dominnes årtistikes, on-z î placrè, pa egzimpe l' etikete, « baroke » et « classike », « classicisse » et « modiernisse ». Adon on duvreut insi esse sibaré di cwålifyî di classike, li muzike baroke, ou l' muzike ki n' a pont d' ton (atonale)... mins l' åbitude est prijhe, fåte di mî.
Portant, kékes ki polexhe esse les diferinces tecnikes et stîlistikes, on pout dire ki l' muzike classike :
- est scrîte pa on compôzeu ki shût (ou n' shût nén...) des rîles academikes.
- est djouwêye pa des interpretes
- est schoûtêye pa ene assimblêye di djins (publik)
Minme s' i fåt admete des egzepcions, ci definixha la mete foû a priori les muzikes improvizêyes, dou çk' i n' a nén di separåcion nete inte li role do compôzeu et l' ci do djouweu d' muzike, les muzikes k' on n' kinoxhe nén les oteurs ou fwaites pa sacwants oteurs, dou çki l' role do compôzeu est disfacé, insi k' les muzikes k' end dandjî dins les danses et les fîmes. Mågré ça, on considere djenerålmint ki les totès viyès danses constituwant li swite ou eployêyes å 20inme sieke (mazurkas, valses, etc.) et les muzikes di balet rilevèt del muzike classike.
Dins on sinse pus stroet et pus djusse, on ressieve ci mot la al muzike compôzêye a pô près inte 1750 eyet 1820. E shuvant ciste idêye la, les pus grands compôzeus classikes sont J. Haydn, Wolfgang Amadeus Mozart et Ludwig van Beethoven, et ci corant la fwait shûte al muzike baroke, et vént dvant l' muzike romantike : po lever l' ambigwité, on l' pout lomer « muzike del periode classike ».
Sol termene des set ou ût siekes di l' istwere del muzike classike occidintåle, i gn a-st avou on candjmint sins djoke, avou kékes tins di rupture ki permetèt, avou pus ou moens di pertinince et di precizion, di vey sacwantès grandès periodes caracterijheyes :