Les djoûs racourtixhnut (roman)

Lès djoûs racoûtichenut

Les djoûs racourtixhnut (Lès djoûs racoûtichenut), c' est on roman e walon da Émile Gilliard, parexhou e 2002.

C' est on live a môde di djournå del dierinne beguene d' on forveyou viyaedje k' on lome Goyet ki doet esse nén lon d' Moustî.

Li live årè ene shûte, «Sapinse Seur Lidiye» (2014).

Prezintaedje

Gn aveut ddja yeu on djournå intime d' ene djin di scrît e walon, c' esteut li ci da Anne Frank, mins c' esteut-st on ratournaedje.

Cial, c' est atuzlé e walon, et c' est l' djournå d' ene viye beguene, ki s' dimande bén, al fén di s' veye, s' elle a bén fwait di s' diner tote etire a li rlidjon, dabôrd k' asteure, totafwait a l' air di tourner a cou d' poyon. On va minme vinde li covint, k' on-z ôt brutyî.

Elle årè stî si télmint dizôrneye, li Lize Frumont, cwand on lyi a dmandé d' baguer d' on plin côp, k' elle a rovyî si cayé di scrijhaedjes dins ene dresse. Et gn a on catî do home ki l' covint a divnou, ki l' a rtrové.

Lacobén po nozôtes, les lijheu(se)s, poy k' on va viker, djoû après djoû, avou ç' viye djin la, ses rafiyas, ses dotances et les rmimbrances di s' vicåreye passêye.

C' est co ene prumire dins l' monde des scrijhaedjes e walon, ci live la wice k' i n' si passe rén, ki des sovnances et des ratuzaedjes.

Plaçaedje dins l' tins et dins li spåce

Li covint d' Goyet, dins l' viyaedje di Rodjimont, sol Basse-Sambe. L' anêye k' on va clôre li covint, dj' ô bén e 1990.

C' est li dierinne beguene ki scrît çou ki s' passe, et dater: 10 di may, 12 di may, 13 di may, 16 di may, 17 di may, 19 di may, 20 di may, 21 di may, 22 d' may, 25 di may, 26 di may, 27 di may, 28 di may, 30 di may, 31 di may, 5 di djun, 6 di djun, prumî d' djulete, 2 d' djulete, 4 di djulete, 9 di djulete, 10 di djulete, 11 di djulete, 13 di djulete, 14 di djulete, 16 di djulete, 17 di djulete, 18 di djulete, 25 di djulete, 26 di djulete, prumî d' awousse, 2 d' awousse, 3 d' awousse, 4 d' awousse, 5 d' awousse, 6 d' awousse, 9 d' awousse, 10 d' awousse et l' 15 d' awousse, la k' ele si djoke di scrire.

Po dire li vraiy, Goyet, c' est on hamtea lon erî d' tot, dilé l' Betch ås Rotches, etur Moustî, Spî et Djmepe.

Rodjimont, lu, c' est on forveyou viyaedje ki des ôtes sipoûles då Mile Djiyåd s' î pasnut ddja.

Les coines k' on ndè djåze dins l' live egzistêynut podbon å Vî Moustî: li Trî al Mote, li Kasmak, les Coûteures, Ordén, li Bwès des Teroles, li Tchestea des Dames.

Roman teyolodjike

Cial, nos avans motoit bén l' prumî roman teyolodjike måy sicrît e walon, minme ki l' teyolodjeye n' est nén l' seû tinme do live.

Aprume, li beguene a bråmint des dotances. Totafwait cmince pitchote a midjote, å doter di s' vicåreye, mins å coron ele si dmande s' ele croet co å Bon Diu. Çou k' ele voet come l' acertinance k' elle end åreut dandjî po croere, c' est d' sawè s' i gn a ene sacwè ey ene sakî après l' moirt. «I gn a todi jamwais persone ki nos a vnou dire cwè, et comint k' ça sereut di l' ôte costé» (p. 67). Ele prind l' metafore del sicågne d' èn oû avou l' poyete k' i gn a ådvins (ki c'est l' simbole do cocogne). Pus tård, ele aschoûte ene plake di tchants d' Påke, et c' est adon k' ele trouve li response: gn a l' Crisse k' a vnou did la, après l' moirt, po nos dire cwè. «Påke, c' est come li ravicaedje di tot. [...] C' est l' fiesse del veye ki spotche li moirt. [...] Por mi, dj' aveu dandjî d' ça ådjourdu. La tot. Sint(i) ki dj' vike. Ki dj' ravike. [...] C' est come s' I m' åreu yeu vnou houkî et m' dire: "Veyoz dji vike et vos vikez eto. Laxhîz vos sotès idêyes".» (p. 92). Poy, elle ra l' påye et daler a cfesse.

Li roman rnigtêye bråmint so l' modernisse, co motoit so l' formodernisse e l' Eglijhe, mins eto so l' wårdiveusté k' i gn a yeu dvins l' timp, å sondjî å Bon Diu.

Tuzaedjes so l' soçté

Li romantî dit e ç' roman cial des sacwès k' i tuze dandjreus li minme. «Les djins vicnut retroclés tertos e leus cayås; å niût, i n' vont minme pus so leus ouxhs après l' ovraedje. I n' si cåznut pus sol voye. I n' dimandnut pus des noveles [...] I vicnut reclôs padrî leus meurs. Retrôclés, c' est l' mot.» (p. 54).

Li walon do roman

Li scrijheu eploye bråmint des beas mots walon et tofer ene croejhete pår walone. Tolminme, i fwait eto des dfåtes di walon ou i scrît des ratourneures k' on s' dimande cwè.

Beas mots

assene: d' assene
atimprance
bårer (avou s' sinse di côper, esse ewal)
maneployî (esse bon maneployî, po: esse normå)
rapurer
ravicaedje
raviker
sitrinde
sitrinse

Diswalonijhreyes / francijhaedjes

acmaxhaedje di polu et sawè. «[...] çou ki l' Bon Diu pôreut esse» (p. 73), «ele sayént nosse vicaedje, divant d' polu s' egadjî».
acmaxhaedje di leu (djenitif) et lzî (datif). «[...] ki dj' leu vôreu bén dire» (p. 14), «les candjmints k' on leu fwait fé» (todi p. 14).
acmaxhaedje di lyî (datif) et li (acusatif): «Et cwè li dire? K' i fwait tchôd?» (p. 87)
difåte di djinre ey eployaedje d' addjectif pronominå nén-defini al plaece del adviebe: «on côp po totes» (p. 28 et ça rvént ene cwénzinne di côps). Fråze tuzêye e francès, une fois pour toutes, ki c' est on racourtixha po: une fois pour toutes les fois. E walon on dit: «on côp po todi».
difåte di djinre: «meyeu plaece» (asto d': «meyeuse plaece»; p. 31)
difåte di sinse: «on a seré les lampes» (p. 31). Fråze tuzêye dandjreus e francès. E walon, on distind les lampes, aprume k' ele sont å corant.
difåte di sinse: «amon l' boledjî» (p. 57). Motoit rapexhaedje sins ratournaedje do francès chez. E walon: «å boledjî».
Francijhaedje: «dins mes abitudes» (p. 87). E walon, on dit purade: «nanxhes» ou «waibes».
Francijhaedje/difåte di sinse: «persone» (p. 86 et tofer). E walon, on dit «nouk» po "nén ene djin"; adviè k' el persone, c' est l' contråve: ene djin.
Dobe eployaedje: s' on / si on; ôt / aut; fine / fene (pp. 90-91 etch.).