Batreye di Trafalgår

Li batreye di Trafalgår u bataye naivrece di Trafalgår, c' est ene bataye naivrece ki s' a passé li 21 d' octôbe 1805 å lådje di Cadisse, tot près do Cap Trafalgår.

Les batayants, c' esteut d' on costé ene flote inglesse (k' a-st ataké), ey ene flote d' aloyîs francès (li prumire anêye di l' impire da Napoleyon) ey espagnols.

Pondance

displaeçmint des bateas viè et rivnant des Carayibes

esplikêyes dins L' Avesprêye: dates et voye da Villeneuve (desséns da José Schoovaerts, pol Rantoele)

Napoleyon aveut evayi l' Espagne e …

Ça fwait k' les flotes espagnoles et francesses estént rmetowes eshonne dispu waire. Mins li hôt cmandmint dimoréve francès.

Napoleyon vleut ataker l' Inglutere tot-z assaetchant li gros del flote inglesse dins les Carayibes. Pu l' flote franci-spagnole rivni dåre-dåre, et stoper li Mer Mantche po deus djoûs tins ki l' årmêye francesse pasreut l' «Rixhea».

Mins c' esteut croere ki les bateas å vweles naivièt al vitesse k' i vlèt, dabôrd k' i dipindnut foirt do shoflaedje do vint.

Ça fwait ki l' flote franci-spagnole s' aveut dvou vni enancrer a Cadisse. Li flote inglesse li vna splinker ladrî.

Disrôlmint

Pôzucion d' å matén

diviè 11 eures å matén, å schåyaedje do brouyård

Gn aveut bråmint del brouweur so mer do matén. Li vint vneut do Coûtchant mins c' esteut purade on zuvion k' ene foite air.

Li flote francesse naivyive viè Nonne, a vint di scwere. C' esteut 17 bateas francès et 17 espagnols. Leu såme, c' esteut d' vudî d' Cadisse. I s 'shuvént al cawêye. Li cmandant esteut l' amirå Villeneuve, k' esteut å mitan, djusse divant on nouzome batea espagnol ås cwate ponts avou des canons (li pus gros batea d' guere di ces trevéns la.

Li flote inglesse k' esteut å lådje naivyive dizo air. Il avént 27 bateas d' guere. Il estént so deus cawêyes. L' amirå Nelson, ki cmandéve li bazår, esteut el tiesse, so on batea lomé «Victory» (Victwere).

Atacaedje inglès

Les Inglès — et aprume Nelson — veyît clairmint tote li flote franciespagnole, sitindowe a môde di seye. Li batea d' l' amirå Nouveye (Villeneuve) esteut åjheymint ricnoxhåve, ca marké d' on drapea a pårt. Houte di çoula, c' est lu ki dnéve les ôres ås ôtes bateas, pal voye d' on sistinme di signås (dins tchaeke batea, gn aveut on scalot metou avou on live esprès ki lijheut les signås).

Nelson aveut l' ådjeu d' ataker wice k' i vleut, ca il esteut dzo air (avou l' vint padrî). C' est tofer insi dins ene bataye naivrece di bateas ås vwele. I s' dåra sol mitan del cawêye franci-inglesse, aviè l' batea amirå et l' nouzome cwate-ponts espagnol ki naivyive padvant.

Reyaccion da Vilnouve

Biesmint assez, l' amirå Nouveye (Villeneuve) decida di ratourner so Cadisse. Dj' ô bén ki les bateas d' tiesse del seye vont divni l' cawe del naivyinne. Les cis d' cawe vont esse les prumîs del rîlêye.

Mins ene sifwaite maneuve, pa flåwe vint, va prinde bråmint do tins. Avou ça ki des bateas k' i gn a front moens bén l' maneuve ki ds ôtes, et s' vont rtrover pus lon dins l' vint, et n' nén saveur rivni contrairvintmint al plaece di l' afrontaedje. C' est çou ki s' a vormint passé.

Sitouwåcion a ene eure di l' après-nonne

A ene eure di l' après-nonne, les prumîs bateas inglès ont côpé l' roye franci-spagnole å mitan. Cwate bateas retourèt l' batea amirå da Nouveye, onk di zels espaitche li "Redoutable", metou ene miete dipus dzo air, del vini disfinde. Pus a Nonne, on batea inglès atake li Santissima Trinidad, li gros cwate-ponts espagnol, k' est metou djusse divant (asteure k' il ont ratourné).

Si veyant ataké des cwate costés, Villeneuve håynêye li drapea l° 5, ki dene l' ôre a tos les bateas del flote di naivyî aviè les aiwes del batreye. Asteure, el fåt co sawè fé, pa flåwe air. Les bateas del cawe ni sårént todi, zels, ca i fornaivièt trop å Levant. Tant k' azès cis del tiesse, gn a la on dzo-amirå (Dumanoir, k' on l' lome), ki doet ritransmete l' ôre do mwaisse amirå al cawêye di bateas d' tiesse (7 bastimints). I n' si sait decider. Al fén, i decide di naivyî evoye, a Bijhe. Gn a troes ôtes bateas ki shuvnut l' sinne. Mins les troes ki sont l' pus près des aiwes del batreye (les espagnols "Antilla et Neptuno eyet l' francès Intrepide) ratournèt po dner on côp di spale a leus camaerådes ki s' batnut a troes conte onk.

Fén del batreye

dins l' Avesprêye: afondrixhaedje do batea da Villeneuve

Moirt da Nelson

moirts e tchaeke bateas del flote francispagnole

Li batea Villeneuve va piede ses masteas, onk après l' ôte (end a troes), et neyî. C' est l' Santissima Trinidad ki rprind l' moennance (pa håynaedje des drapeas).

Dins les bateas francispagnols, gn a vormint ki li "Redoutable" ki parvént a ataker l' batea da Nelson. Onk des tireus saetche ene bale so Nelson ki mourt.

Tant k' a Villeneuve, il est fwait prijhnî pås Inglès.

Set bateas francès ey espagnols parvinèt a rintrer å pôrt di Cadisse. Cwate ont "stepé" evoye avou Dumanoir. Les ôtes ont-st afondri.

Gn ourit ene peclêye di moirts. Onk des bateas del flote francispagnole li pus acsût, ci fourit l' "Ridotåve" (Redoutable), li ci k' on sôdård did la a touwé Nelson.

Corwaitaedje

Pocwè k' les Inglès wangnît l' batreye?

Ekipaedjes

Les marén inglès estént bén etrinnés. I n' montént so on batea d' guere ki s' il avént on nombe d' eures di mer dirî zels. Avou ça ki leus femes ey efants estént payîs a tinzayeure.

Bråmint des maréns espagnols, zels, avént stî egadjî d' foice a Cadisse, emey des tchômeus do payis. Bråmint n' avént måy sitî so on batea, et estént ki rnådént a tot côp bon.

Oficîs

Les oficîs espagnols estént tertos des nôbes intrés dins l' marene dispu tot djonnes. Mågré k' i n' estént nén la pa amour do mestî, sacwants d' zels avént dipus d' apriyesse ki les noveas tchîfs del marene francesses, djusse rexhous del Revolucion (les ancyins tchîfs del marene, des nôbes eto, avént stî racourtis al guiyotene). Mins i n' avént cåzumint rén a dire, poy ki l' kimandmint del flote francispagnole esteut francès.

Li mwaisse amirå francès, Nouveye, c' est on chouchou da Napoleyon. Mins il est biesse come ses pates. Les Espagnols dijhnut d' lu "Villeneuve n' est diferin d' ene vatche ki pask' ene vatche a des ouys ki mostrèt ene miete di sûtisté". Si pus grande biestreye, c' est d' awè fwait ratourner (tourner di 180 grés) tote li flote å dierin moumint. Li lene di batreye serè insi dbrôlêye po l' batreye. On pout eto rprotchî li longueur del flote francispagnole, 4 miles maréns å moumint di l' atacaedje, adon ki les bateas inglès estént a deus troclêyes, onk dilé l' ôte.

Di l' ôte costé, li persounålté da l' amirå Nelson î est po bråmint. C' est on hardi godi, ki n' a nén froed ås ouys. Il est dins l' batea d' tiesse, et c' est lu k' atake li batea-amirå francispagnol. C' est po çoula k' il î a leyî les hozetes.

Bateas

Les bateas espagnols estént foirt bén bastis, avou les meyeus bwès d' Espagne et d' Amerike. Les Inglès zels-minmes el ricnoxhît. Li meyeu, avou cwate ponts ås canons, c' esteut li «Sintissîme Trinité» (Santissima Trinidad) ki prinda l' kimandmint après l' afondrixhaedje do batea amirå.

Gn aveut djusse on vî batea, li…, mins i serè epoirté dzo air, et n' arivrè måy sol "tchamp d' bataye"; i pôrè minme rariver a Cadisse.

• 
  Batea inglès (li "Victwere", Victory)
• 
  Batea espagnol (li "Sinte Ane", Santa Ana)

Shuvances

Villeneuve est codåné tocosté po ses flotches dins l' moennaedje di si amirålté. Åresse, les Inglès nel volnut nén wårder prijhnîs et l' rimete ås Francès. Il est codåné a passer å Consey di guere. Mins i s' va distrure dins s' prijhon d' Bress.

Les cwate bateas da Dumanoir, ki sayént di rwangnî l' France, seront ramassés pås Inglès dins l' Oceyan atlantike.

Après Trafalgår, Napoleyon va rnoncî a ataker les Inglès, eyet moenner li "Grande Årmêye" eviè l' Levant (Otriche, Rûsseye).

Ci serè l' dierinne grande batreye naivrece avou des bateas ås vweles. Ca on va bénrade basti des bateas ås moteurs al wapeur.

Gn aveut i des Walons a Trafalgår ?

Dispu ki l' Walonreye aveut stî evayeye pa les Francès (1795), les djonneas walons estént egadjîs (d' agrè ou d' foice) dins l' årmêye francesse. On ndè djåze dins Li Lidjwès egadjî. Après l' ocupåcion d' l' Espagne, on trouve des temognaedjes di sôdårds walons dins des wårnijhons a Madrid dins «Li houlot» et dins onk des roman da Joseph Calozet. End aveut dandjreus eto dins l' marene, des cis k' årént yeu bagué mon les Flaminds ou ls Holandès (anecsés eto pås Francès) et-z î aprinde li mestî.

Dins s' binde d' imådjes «L' avesprêye», José Schoovaerts va mådjiner ene ôte voye pol pitit-fi do mwaisse persounaedjes di «So l' anuti» da Lorint Hendschel (ki finixh e 1777). Rindou après les bateas, i saetche ene bilande ki rmontéve so France, dimeure vaila, fwait ses scoles avou on curé k' a tapé l' cote sol håye, a cåze del revintreye francesse (1789), et fé ene cårire dins l' marene francesse (tot passant des mignoles a des pus gros bateas). I finixh pa cmander on batea al batreye di Trafalgår. I va aboirder et vinki onk des bateas inglès ki naiveye tot seu, a Bijhe, å cminçmint del batreye.

Alére

• (wa) «L' avesprêye», José Schoovaerts, binde d' imådjes passêye pa bokets dins «Li Rantoele» (2003-2005) ^{(a-z aveuri)}, måy eplaideye a môde di live.
• (es) Arturo Peréz-Revente, Cabo Trafalgar, Madrid, 2004; ISBN 84-2046717-0.