Anêye bizete

En anêye bizete est ene anêye di 366 djoûs (el plaece di 365), dj' ô bén, ene anêye k' a-st on 29 di fevrî. Li metôde d' eployî des anêyes bizetes c' est paski les såjhons si repetèt sorlon l' anêye tropike (li tins kel Tere (bole) fwait on tour etir åtoû do solea), k' est longowe di 365,2422 djoûs. Come ci n' est nén on nombe etir di djoûs, i gn a-st èn adire ki s' fwait inte li calindrî eployî pol contaedje des djoûs, et l' anêye tropike, po coridjî ci adire la, on radjoute di tins in tins des djoûs d' rawete, ezès anêyes bizetes.

Rîle eployeye enute

Dispoy l' eployaedje do calindrî grigoryin li rîle est:

1. Les anêyes multipes di 4 sont bizetes, nén les ôtes.
2. Mins les anêyes multipes di 100 èn sont nén bizetes.
3. Mins nerén, les anêyes multipes di 400, leyes, sont bizetes.

L' an 2000 metans, esteut bizete, cåze del rîle 3. L' an 1900 nel esteut nén, cåze del rîle 2.

Li calindrî djulyin, k' esteut eployî dvant li grigoryin, n' eployive kel prumiure rîle; çou ki fwait ki, so cwatre ans, li moyene esteut d' ene anêye di 365,24 djoûs, çou k' esteut moens kel vraiye longeu di 365,2422 djoûs; avou l' tins i gn a-st avou on adire di pus a pus grand, çou k' a stî l' råjhon di fé l' calindrî grigoryin. Mins li calindrî grigoryin nerén n' est nén djusse, il a des anêyes di 365,2425 djoûs di moyene, çou ki dene 3 djoûs d' adire tos les 10.000 ans.

Istwere des anêyes bizetes

Les moes d' rawete di l' anêye Numa

L' uzance di radjouter des djoûs d' rawete po ratraper li rtådje di l' anêye civile so l' anêye solaire rimonte åzès Romins. Ces-ci, divant d' eployî l' calindrî djulyin, eployént l' anêye di «Numa», di 355 djoûs, dj' ô bén doze moes lunaires. Li rtådje avou l' calindrî solaire esteut compinsêye avou des moes d' rawete, di longueu candjante et defineye på Grand Pontife. Ci sistinme s' a tot l' minme disrîlé tins des gueres civiles rominnes.

Li djoû d' rawete di Djules Cezår

E -45, Djules Cezåar, k' esteut adon dictateur romin eyet Grand Pontife del Republike rominne, dimanda-st a l' astronome grek Sossidjinne d' Alegzandreye di coridjî l' adire trop consecant k' i gn aveut-st inte l' anêye solaire eyet l' anêye civile. Ci-ci askepia adon l' anêye di 365 djoûs ki nos cnoxhans asteuteure, avou on djoû di rawete tos les cwatre ans (i fårè ratinde li calindrî grigoryin po-z aveur on sistinme pus precis).

Ci djoû di rawete si vneut stitchî inte li 24 eyet l' 25 di fevrî; c' esteut-st ene sôre di «24 di fevrî bis».

C' est pus tård kel djoû di rawete a stî metou li 29 do moes d' fevrî, cwand li manire di conter les djoûs des romins a stî replaeceye pa l' cene k' on eploye asteure.

Oridjene do mot bizete

Li manire di conter les djoûs a l' epoke rominne esteut foirt diferinne di çou k' on cnoxhe asteure; li 24 di fevrî metans esteut noté a. d. VI Cal. Mart., dj' ô bén ante diem sextum Calednas Martias, çou ki vout dire «li shijhinme djoû di dvant les calindes di måss»; les Romins contént les djoûs «å rvier»: on contéve li nombe di djoûs ki dmorént po-z ariver a ene dnêye date, come les calindes (li 1î do moes — tot passant, c' est di ç' mot di calenda ki vént l' mot walon calindrî), les nones (li 5 ou l' 7 do moes, sorlo les moes) eyet les ides (li 13 ou l' 15, sorlon les moes). Do côp, li djoû di rawete radjouté tos les ans, inte li 24 eyet l' 25 di fevrî, ci «24 di fevrî bis» esteut lomé ante diem bis sextum Calendas Martias: «li shijhinme djoû bis di dvant les calindes di måss» (dj' ô bén, li shijhinme djoû bis divant l' prumî d' måss).

Li mot bizete vént donk di cisse drole d' uzance rominne di conter les djoûs å rvier: ene anêye bizete aveut deus côps li shijhinme djoû di dvant l' prumî d' måss; «deus côps l' shijhinme» si djheut bis-sextus, avou l' cawete -ilis on-z a l' addjectif bissextilis: «k' a deus côps on shijhinme (djoû)», et on pout do côp djåzer di annus bissextilis, dj' ô bén, «anêye bizete».