Afitcha pol Walonreye esse mwaisse di s' tuzance, di ses scoles et di ses sincieusès rcwerances

L' Afitcha (ou l' Manifesse) pol Walonreye esse mwaisse di s' tuzance, di ses scoles et di ses sincieusès rcwerances est on manifesse, siné pa kékès 175 citweyins walons, ki fourit prezinté dvant l' pårlumint walon li 15 di setimbe 2003, po dmander åzès pårlumintîs di fé åk pol Walonreye prinde les copetinces sol culteure et l' acsegnmint.

Il est ossu lomé manifesse 2, la k' il est l' shûte, 20 ans après, d' on prumî manifesse pol culteure walone ki rvindikéve dedja les copetinces cultureles pol Walonreye.

I gn a yeu tot l' minme des diferences so ces 20 ans la; po cmincî, adon kel prumî manifesse a stî eplaidî e 1983 viè les gazetes, e 2003 i gn a-st on pårlumint walon ricnoxhou, çou k' a permetou dner ene pus grande diminsion politike å manifesse di 2003, ey ene pus grande veyåvisté. Eto, bråmint d' copetinces sont-st e 2003 djerêyes på govienmint walon ki n' l' estént nén e 1983. Ossu, adon kel prumî manifesse èn cåze nén do lingaedje walon, di peu di s' fé traitî d' foclorisses (çou k' ça tot l' minme passé), ci deujhinme manifesse endè cåze, eyet prezinter avou ene modêye e walon å pårlumint (aconcoistant li mwaisse modêye e francès eyet des modêyes en almand, neyerlandès ey itålyin)

Tecse di l' afitcha

Ås djins del Walonreye et ås cis (cenes) ki cåzèt por zels å Pårlumint walon.

La 25 ans did cial, li 15 di setimbe 1983, å fén mitan des rascråwes k' ont bén manké do bouxhî l' Walonreye djus, gn ourit ûtante citweyins walons po siner èn Afitcha pol Tuzance Walone. Ladvins, i dmandént li ricnoxhance del Walonreye come ene « personnalité morale ». I rclamént éto : Sont des Walons, sins manke, tos les cis et les cenes ki boutèt dins l' aroyaedje del Walonreye.

Ouy, sacwant(e)s sineus(es) do prumî afitcha, et des ôtes k' els ont rdjondou, riprindèt leu pene po-z atôtchî hôt et foirt leus rprezintants å Pårlumint walon.

Ene miete d' istwere

Gn a septante-cénk ans, Élie Baussart sicrijheut : « Li Walonreye eyet l' Flande ni sont nén fwaites po siervi l' Beldjike; c' est l' Beldjike k' a stî fwaite po siervi li Walonreye eyet l' Flande. »

C' est tot shuvant ciste atuze la k' on-z ataca a radjinçner l' Estat bedje. Endè rexha ene Kiminålté Flaminde, et ene Redjon Walone. Dilé ces deus la, gn a eto ene Redjon brusselwesse et ene Kiminålté Tîxhon-cåzante, todi sorlon l' rafiya des djins d' ces payis la.

Dispu don, gn a tote ene djermêye di djins k' est houte. Ey enute, li Walonreye a divnou si télmint stocaesse, k' on pout dire platezak ki c' est, emey l' Urope des Nåcions, onk des estats federés k' est l' pus addé li definixha minme d' on dislaxhî payis.

Mins nerén, po les Walons Walons (dj' ô bén : foû des djins des Redîmés Payis), et po les Brusselwès francèscåzant, gn è dmeure ene troejhinme intité k' a l' sogne des scoles, di sacwants cayets sociås, des medias eyet del tuzance : c' est l' Kiminålté Francesse.

Dispoy 20 ans, nos avans yeu tot ådjeu do bén vey tot çou ki cisse Kiminålté Francesse la a fwait piede al Walonreye ; tot biesmint, les Walons ni savèt nén ouy çou k' i sont å djusse po des djins.

Pus d' on côp, cisse Kiminålté Francesse la n' a pus yeu ene mastoke e s' taxhe, et, po saetchî si tiesse foû des strins, diveur vini briber l' Walonreye, et lyi rinde sacwantès copetinces. Et portant, ele dimeure agritchtêye a çou ki lyi dmeure come povwer, tot breyant ki Brussele eyet l' Walonreye si dvèt aspaler n' on l' ôte, come si ci aspalaedje la ni s' pôreut fé foû d' leye.

Li Walonreye ni vout pus payî tchir et vilin po ls ôtes, dismetant k' ele est leyeye po do poeve et do sé

Li Govienmint walon a les pinses di rastamper l' Walonreye pal voye d' on novea Martchî po l' Avni. Po k' çoula rote, fåt ki tote li djonnesse boute al tcherete, del pitite sicole disk' ås univiersités.

Bråmint des scoleus tuzèt k' i fåt redjonålijhî l' acsegnmint. Insi, on-z aprindreut pår e scole çou k' on-z åreut dandjî d' saveur po trover ene plaece. Mins gn a des xhames el voye : l' acsegnmint ni copete nén al Redjon Walone, et, po dire li sinne, ele doet aler trover ene ôte énstitucion (li Cminålté Francesse). Kéne ehale ! Aler dmander cwè et kesse a des djins ki n' kimandèt nén sol minme aroyaedje, et ki prindèt l' Walonreye po petale di gade dins tos leus programes di scole. Metans : el Kiminålté ni dmande måy si idêye al Walonreye åd fwait des lingaedjes etrindjirs ki les ptits Walons divrént saveur mwaistri. Eyet l' Kiminålté rifuze di fé moussî dins l' acsegnmint l' aprindaedje do walon et des ôtes lingaedjes do payis, ki vont bénrade tourner a cou d' poyon, si on n' elzî rind nén do pî tot les raprindant a scole, po s' endè rsiervi totavå.

Ça fwait ki, cråndimint, come ene dimeye-doûce, li Walonreye dene ses liårds åzès scoles k' el leyèt la hatche et matche dins leus programes (po n' nén dire si fote di s' djaive). Mins asteure, di çoula, elle end a s' sô.

Dabôrd ki beacôp des sincieus boutèt po-z ecoraedjî l' Walonreye a s' recrester, asteure, avou l' plan Magellan, tote li RTBF si va redjîstrer a Brussele. (Ci plan Magellan la a stî rfuzé pa toplin des eployîs walons del RTBF). Eyet, vos l' sepoz bén, a Brussele, a l' RTBF, cwand i prononcèt les mots « walon » et « Walonreye », il atrapèt må leu goidje po ene grosse samwinne.

Ça fwait ki, håynetmint, li Walonreye alouwe ses cwårs po des medias ki l' elaidixhèt. Mins asteure, ele vout mete ene ahote a çoula.

Asteure, djåzans ene miete des raploûs eternåcionås del Francofonreye, ki les raploujhisses î vnèt d' ene céncwantinne di payis. Après les Francès eyet le Kebecwès, c' est les Walons ki metèt li pus sovint leu mwin et boûsse, pal voye di leu pårt di 80 åcint dins l' ecwårlaedje del Kiminålté francesse. Mins les cis ki vont a ces rapoûlaedjes la ont l' no d' esse des rprezintants del Beldjike u ciel Kiminålté francesse, nén del Walonreye.

Ça fwait ki, droldimint assez, li Walonreye baye ses çanses po n' nén esse la ås Grands Raplaûs eternåcionås del Francofonreye. Mins asteure, a çoula, ele dit neni et nonna.

E mo des des dominnes, on-z a veyou enawaire on fel diswalpaedje del Tuzance walone, metans dins l' cinema. Mins come li cinema, ça n' copete fok li Cminålté francesse, al fén des féns, li Walonreye ni rtrouve nén ses mayes, ca on n' lyi fwait måy l' oneur di dvizer, boutans, d' on Cinema Walon.

Ça fwait ki, assoteymint assez, li Walonreye furlêye ses sôs po ki les Belès Ouves ki rexhèt foû di s' schô, on n' ricnoxhe nén k' c' est da sinne. Ebén, çoula, ça n' si pôrè pus.

Dins sacwants dominnes sociås ki copetnut co al Kiminålté francesse, come, metans, les wådreyes di ptits påpåds, veyanmint k' n a pus waire di petsales po payî les wårdeuses et po-z etertini les bastimints, les djonnes manaedjes endè veyèt des vetes et des maweures, et ça, ossu bén et Walonreye k' a Brussele, åresse.

Ça fwait ki, honteuzmint assez, li Walonreye coschere ses brokes po k' les djonnès mames walones åyexhe do må d' aclever leus påpåds, tot-z alant bouter ådfoû. Ebén, çoula, ça n' såreut pus durer.

Alfén, gn a co l' dominne des spôrts, ki sacwants Walones eyet Walons î rglatixhèt ostant. C' est les picayons del Walonreye k' els ont aspalé por zel(e)s s' etrinner. Målureuzmint, les tévés & gazetes publikes ni dvizèt måy di zel(e)s come d' on Walon u d' ene Walone, mins come d' onk (d' ene) di Rotchfoirt u di Xhoutsiplou.

Ça fwait ki, biesmint assez, li Walonreye brishôde ses ptits uros po-z etrinner ses djins, et k' après, on n' prezinte dedja come Walons les tchampion(e)s k' elle a-st aidî griper so leu pî-stok. Ebén, çoula, ele ni vout pus k' ça fouxhe.

Asteure, li Walonreye vout, di tote foice, riprinde les copetinces k' on lyi a hapé. Ey elle est grande assez po ça.

On-z a codåné l' Walonreye a n' pont aveur di tuzance da sinne. Ouy, ele li paye a tchirès pêlêyes.

Tot ça paski sacwants Beldjikins, ki s' muchièt dizo l' etikete del Kiminålté francesse, volnut todi fé corne å bon vî tins del Beldjike da popa (Flamind, Walon, ci n' est fok des ptits nos ; Bedje est nosse no d' famile) ; mins zels tot fén seus, ca l' Flande, leye, a ddja schetlé evoye. Tot ça paski sacwants Brusselwès ont les pinses k' el Kiminålté francesse, c' est leye li meyeute aloyance inte zels et les Walons. Mins, po dire li veur, ene sifwaite aloyance avou ene veye ki s' prind co todi pol Mwaisse-veye d' on payis nén federå, et nos cmamborner, ciste aloyance la, dijhans ns, ele ni nos ahåye gote. Åresse, nos n' avans nén mezåjhe del Kiminålté francesse po nos aloyî ås Brusselwès.

Eto, nos estans ewaerés do vey ki les hôtès plaeces dins l' dominne des årts, des Belès letes, et des posses & tévés, ça tchait trop sovint a des mimbes do Govienmint brusselwès, et cåzu måy a des cis (cenes) do Govienmint walon. Co ene prouve k' on saye di stofer li refoircixhaedje culturel del Walonreye.

Dji n' volans nén, nerén, ki les vôtaedjes pol federå ritouménxhe li minme djoû ki les cis pol Pårlumint walon.

Les sineus(es) di ci afitcha ci ont les pinses do djåzer å no do Peupe Walon. I ridjhèt co on côp k' i fåt sins tårdjî k' el Walonreye råye si plin droet do manaedjî leye-minme si culteure, ses scoles, ses sincieusès rcwerances, eyet ses posses & tévés, totès sacwès k' elle end a stî spaneye.

Ådjourdu, ci n' est pus come la 20 ans : li Walonreye a totes les usteyes politikes et djuridikes k' i lyi fåt po fé totes les bouyes del Kiminålté francesse. Eto, les sineu(se)s di ci afitcha cial ricwestèt les rprezintant(e)s del Walonreye po bouter al tcherete avou zel(e)s.

C' est on rafiya k' on pout åjheymint ahessî.

On n' s' adrouve nén azès ôtes cwand on n' sait ddja lu-minme kî çk' on-z est. L' Urope vout k' on boute eshonne, et tchaeconk dimorer çou k' il est. Li Francofonreye vout k' les peupes k' ont l' francès come lingaedje eternåcionå soeyexhe tertos sol minme pî, mins ki tchaeconk wårder ses diferinces. Li Walonreye a stî basteye pa des waches et des waches d' abagants. Eto, ele voet voltî les djins ki vikèt come des frés, tot diferins k' i soeyénxhe, mins nén onk ki våreut mî k' l' ôte.

Ele ratind des cis et des cenes ki cåznut por leye k' i ricnoxhexhe si culteure, dj' ô bén si tuzance et si vicance, eyet s' walon lingaedje (et les ôtes « pitits » lingaedjes do payis), et nén fok avou ene djigue u deus stramêyes håre et hote po des « afwaires cultureles ». Nos n' avans dandjî ki d' on ptit boket d' papî-scrît, deus troes hagnons en on decret, ki dnénxhe å peupe walon li droet di parpinser si culteure, si acsegnmint et ses sincieusès rcwerances, et manaedjî des posses et des tévés da lu, k' i djaireye todi après pol moumint. Come di djusse, on n' serè nén co al taeye ås fraijhes avou çoula, mins c' est ene condicion po-z î poleur avni.

Ki les cenes eyet les cis ki ns avans vôté por zel(e)s dinnuxhe ciste atote la al Walonreye, por leye poleur ribouter les idêyes ki metnut e margaye les nåcions, les peupes, les culteures, les rlidjons, les filozofeyes et les djins.

Redjårbé e walon pa Lucyin Mahin [1]
TOUDI [2]
M.M.W. [3]