Aplacaedje (linwince)
L' aplacaedje (on dit eto: acolaedje), el linwince, c' est l' metaedje eshonne di deus u sacwants mots, onk dirî l' ôte, et k' ça dvént èn ôte mot, lomé mot d' aplacaedje, u pus spepieuzmint : sustantivire, vierbire, advierbire, addjectivire, evnd.
Les bokets polèt esse bén veyåves, sins loyeures (biesse ås tetes) u avou des loyeures (Sint-Houbert, gorea-moxhon, ratind-tot). Padecô, les deus mots sont pår acmaxhî dins l' novea mot (tinroxh, coirzenoxh, Spetin).
L' aplacaedje tîxhon, c' est cwand les mots-bokets si metèt a li cou å hôt, eneviè çou k' on ratindeut.
On djåze di spotchî aplacaedje cwand l' dierin pî do prumî mot si maxhe avou l' prumî pî do deujhinme mot.
L' etroclaedje, c' est ene sôre d' aplacaedje, mins avou tos des ptits mots, pronos u årtikes, lomés "etroclåves".
L' atroclaedje di l' årtike, c' est eto ene sôre d' aplacaedje inte l' årtike eyet l' no ki shût.
Aplacaedje di deus nos candjî
Loukîz a : sustantivire
Les deus nos sont lomés li disterminant eyet li disterminé.
Al môde latene candjî
- li disterminant est shuvou direk do disterminé (mins gn a kécfeye ene divancete da ki n' si dit nén):
- Li sårt Djîle (sårt da Djîle), Li Vå-Sinte-Ane.
- li disterminant est shuvou do disterminé avou inte di zels, les dvancetes "di", "des" (sins loyeures):
- a des håyes, gåteu d' manaedje.
- aplacaedje avou les divancetes "al" "ås" (sins loyeures):
- aplacaedje avou l' divancete "so" (avou des loyeures):
- aplacaedje avou l' divancete "d(i)lé" (avou des loyeures): :Vå-dlé-Rozire.
Al môde tîxhone candjî
Li disterminé est shuvou do disterminant:
- aplaké sins loyeures :
Dins cisse cåze la, les halcrossès cossounes å coron tchaiynut
- tchecawe (tchet-cawe)
Gn è pout eto aveur des candjmint ortografike di cossoune :
- ricandjaedje S -> SS: Nåbrissåt.
- aplaké avou des loyeures :
gorea-moxhon (moxhon å gorea), pî-sinte, pî-stok
Aplacaedje d' on viebe et s' coplemint candjî
Li no est l' droet coplemint do viebe. Li viebe est codjowé å rwaitant di l' indicatif prezintrece.
viebe + no candjî
sins årtike, avou loyeure candjî
Les troes cwårts do tins, l' aplacaedje si fwait sins årtike et avou ene loyeure (tcherpinte <viebe al 3inme djin>-<loyeure>-<obdjet do viebe>).
Å pus sovint, li sustantif est singulî : gåte-manaedje, tribole-manaedje, rimowe-manaedje, sere-tiesse, tchît-vier, trait-feu, creve-fwin, trinne-savate, catche-mizere, pice-nez, pice-tresse, atrape-nigåd, , shût-cou, casse-gueuye, passe-tins, tchesse-tchén, tchesse-clå, tchåsse-pî, côpe-goidje, côpe-vere (côpe-veule), côpe-papî
Mins, pacô, li sinse dimandreut on sustantif pluriyal : amanite towe-moxhes, gobe-moxhes, atrape-moxhes, guigne-djins, spågne-måyes, broye-djaeyes, croke-noejhes. Ça towe, ça gobe ou ça atrape les moxhes; ça guigne les djins; ça spågne les måyes, ça broye les djaeyes, ça croke les noejhes. Portant, on les scrît pus voltî å singulî, ki rprezinte adon on pluriyal trocrece: amanite towe-moxhe, gobe-moxhe, atrape-moxhe, guigne-djin, spågne-måye, broye-djaeye, croke-noejhe.[1]
Po les sfwaits mots ki piçurèt des djins, li djinre est todi omrin et femrin sorlon k' i s' rapoitrtèt a èn ome ou a ene feme. Come d' efet, li viebe codjowé ni mostere måy li djinre e walon; eyet l' coplemint do viebe ni mostere måy li djinre do sudjet do viebe. On valet, c' est on xhale-trô, on speye-manaedje; ene båshele, c' est ene xhale-trô.
C' est des mots ki n' candjèt nén d' cogne nerén avou l' nombe: ces deus la, c' est des xhale-trô.[2]
avou èn årtike candjî
Dins sacwants cas, l' årtike dimeure : hait-l'-ovraedje
L' årtike pout aveur ridé (l => n) : rabat-l'-air => rabanair
I pout gn awè ene divancete inte les deus : spite-a-l'-ouy, creve-di-fwin
mots etroclés candjî
Les mots, d' on vî uzaedje, polèt esse etroclés, copurade dins les nos d' plaeces : Hourtubijhe (ki hourtêye li bijhe); Brijhcô (la k' on s' brijhreut bén s' cô), Crevcour (la k' gn a yeu ene sipoûle ki creve li cour).
Avou on codjowa disrîlé : rabadjoye (po rabate-djoye), crodjambot, crocmitinne
Dins des calcaedjes : micsope (po maxhe-sope)
viebe et prono candjî
Ci prono la est sovint li nén definixhant prono "tot"
Padecô, gn a ene divancete inte les deux :
viebe et adviebe candjî
Aplacaedje d' on no et d' èn addjectif candjî
- Al môde latene: li no est shuvou di l' addjectif: cist emantchaedje la n' est nén sovint rsintou come on mot a pårt: martchî noer, årmêye blanke, Estats Unis.
- Al môde tîxhone: l' addjectif est shuvou do no: såvadje åwe, blanke kixhåde, tinroxh (tinre oxh), Moite Han (Moirtuhan).
Aplacaedje di deus adviebes candjî
Aplacaedje di troes mots u dpus candjî
- Po fé des adviebes: padecô, dismetant, tevozè, tenoncô, coirzenoxh . Les mots-bokets ni sont pus ricnoxhåves (pa des côps, di ci minme temps, téle feye-z est, tot en on côp, e coir et-z en oxh).
Voyale di raloyaedje des mots d' aplacaedje modienes candjî
Po les sfwaits mots ki sont raloyîs e francès pal voyale "O" (belgo-marocain, islamogauchiste), on a mia di mete on "I", come dins des pus vîs mots «borguimwaisse» u «ôrimiele».
Egzimpes: islamigåtchisse
Pluriyal des mots d' aplacaedje candjî
- viebe-obdjet (eg: pîce-crosse, hape-tchå, atrape-moxhes,...): todi invariåve, e djinre come e nombe. Li viebe al 3inme djin singulî prezintrece, eyet l' obdjet å singulî ou å pluriyal sorlon ki l' accion poite normålmint so onk ou sacwants.
- addjectif-sustantif (eg: bea-parint, pouri-talon,...): les deus bokets s' acoirdèt e nombe (bele-feye => belès-feyes)
- sustantif-sustantif (eg: mot-brut, cir-waxhea, cofe-fôrt, cou-coviete, cwåte-vuwe,...): tchaeke mot a pårt; li pluriyal est dné sol Wiccionaire.
Hårdêyes difoûtrinnes candjî
Sourdants candjî
- ↑ E francès, c' esteut "amanite tue-mouche" (nén candjåve); dispu 1990, li mot on S pol pluriyal (une amanites tue-mouche; des amanites tue-mouches), çou ki shonne foû scwere, si on prind l' lodjike (1 amanite ni touwreut k' 1 moxhe).
- ↑ Pablo Sarachaga, so èn emile do 9 di nôvimbe 2016.