Gotama Bouda

Sidårta Gotama (e sanscrit: Siddhārtha Gautama; e pali: Siddhāttha Gotama) esteut on mwaisse espiritouwél indyin. C' e-st a pårti di si acsegnmint kel boudisse s' a enondé.

On n' sait waire cwand sk' il a vnou å monde ni cwand sk' il a morou. S' apinse les rcwereus des annêyes 1800 et des, il åreut skepyî aviè 563 dvant Dj-C eyet morou aviè 483 dvant Dj-C. Asteure, on pinse pus rade k' il åreut dhoté aviè 410 u 400 dvant Dj-C, mins tolmonde n' est nén d' acoird.

Après s' moirt, ses shuveus s' ont metou a conter d' mémwere des rapoitroûles so s' vicaedje, ses cåzaedjes eyet les rûles k' il aveut metou so pîd. Li mexhon des cåzaedjes då Bouda a stî metou so papî 400 ans après s' moirt.

Li vicåreye då Bouda

Sol vicåreye da Sidårta Gotama, on n' sait po dire ki çou k' est rapoirté dins les scrijhaedjes boudisses.

Si pa esteut on rwè, li mwaisse del nåcion des Chakias. C' est ça k' il a stî eto spoté Chakiamouni ("li sûti d' amon les Chakias"). Gotama esteut si no d' famile. Li nute ki Sidårta a skepyî, si mame, li royene Maya a sondjî k' on blanc elefant avou shijh grands dints moussive e s' droet costé; adon, dijh moes lunreces pus tård, li Sidårta vna å monde foû di s' droet costé.

Li djoû kel Bouda skepia est on djoû d' fiesse ezès pays do boudisse teravada.

L' efant fourit lomé Sidårta, çou ki vout dire: "li ci k' adiercixh si côp". Des priyesses anoncît ki l' efant dvénreut soeye-t i on grand rwè, soeye-t i on sint ome.

Djonnesse eyet mariaedje

Sidårta estant on prince, on batixha por lu troes palås, onk po tchaeke såjhon did vaila. Come si pa voleut ki s' valet dvinxhe on grand rwè, i decida del reclôre por lu n' rén aprinde del rilidjon et n' rén aprinde sol sofrance des djins.

Cwand Sidårta out saze ans, i maria ene cuzene da lu et il out èn efant avou ley, Rawoula. Sidårta passa insi 29 ans a Capilavastou (e Nepål d' enute). Ca bén ki s' pa lî dnéve tot çou k' i poleut avoer håsse, i sinteut bén k' i gn aveut nén k' les béns et les åjhminces dins l' veye.

Enn alaedje

A 29 ans, Sidårta moussa foû di s' palå. Mågré ki s' pa aveut sayî do catchî les fayés, les vîs, les minåbes, Sidårta veya on vî ome. Tot cacame et tot sondjåd, i copurda po fini k' tertos dvèt divni vî et mori. I voyaedja co et rescontrer on fayé, on cadåve ki poûrixheut eyet èn assete. Adon, tot saizi, i decida do mwaistriyî l' viyesse, li maladeye eyet l' moirt tot vicant come les assetes.

I peta å diåle foû di s' palå eyet divni on moenne, bribant po viker. I tchoezixha des såvadjes omes come mwaisses et vica avou zels. I saya d' avni å dispåpiaedje tot si spanixhant d' cåzumint ttafwait, minme di l' amagnî, eyet tot s' fijhant do må. On djoû, Sidårta esteut si flåw k' i touma e l' aiwe et k' i manca bén di s' neyî.

Adon, i tuza å pazea k' il aveut tchoezi do shure: i s' sovna k' estant gamén, il aveut ddja parvinou a esse rashonné so lu minme tot rwaitant s' pa fé ene simpe bouye di tos les djoûs, et k' ça aveut stî bon eyet rafristant.

Li dispåpiaedje

C' est insi ki Sidårta trova li pazea do mitan: ene voye ki s' tént erî do trop come do trop waire, del trop grande sofrance come del trop grande djouwixhance.

I s' ashida po mediter å pî di l' åbe del sûtisté (bodhi) et djura di n' si pus rastamper tant k' i n' åreut nén trové l' veur. Après 49 djoûs, i s' dispåpia. C' est a pårti di ç' moumint la kel Sidårta est lomé Bouda, çvd "li dispierté", "li dispåpyî".

Adon, s' apinse a lu, il esta pår dispåpyî et copurda å pwair des pôces çou k' c' est del sofrance, d' eyu sk' ele vént et cmint sk' i fåt fé po s' endè fé cwite. C' est çou k' on lome les cwatès grandès vraiyes, ki permetèt a totes les sakîs do s' delîberer.

Sorlon ene des rapoitroûles so s' vicåreye, li Bouda åreut tchicté on pô divant d' ataker a aprinde li Dharma (acsegnmint) a tibi meyi: i pinséve ki les djins nel vôrént nén vey, ca l' vraiy Dharma est målåjhey a coprinde et parfond. Èn esprit l' atoûrna et i s' meta portant a-z acsegnî po schaper l' monde etir.

Li Sangha

S' apinse k' on dit, li Bouda "meta en alaedje li rowe do Darma" cwand c' est k' il ataca-st a prétchî. Les cénk kipagnons assetes kel Bouda aveut cnoxhou å cmince divnît ses prumîs shuveus. Ci rapoulaedje la, des shuveus åtoû di l' acsegnmint do Bouda, des moennes et des seurs boudisses, des cis ki spårdèt l' acsegnmint do Bouda, est lomé "Sangha". Les boudisses lomèt "les troes trézôrs" li Bouda, li Dharma eyet li Shangha. Les prumîs dissipes si metît a aprinde les acsegnmints do Bouda a tibi meyi.

Ovraedje då Bouda

Adon, 45 ans å long, li Bouda voyaedja ttavå l' payis do Gandje po fé cnoxhe si façon do pinser et do fé a totes sôres di djins, des nôbes ås minåbes, des djins ognesses ås moudreus, di tos payis, sins tni conte do sistinme des casses, si consecant e l' Inde di ç' tins la.

Moirt då Bouda

Come il esteut 80 ans vîs, li Bouda fjha savoer k' il aléve béntôt moussî e Parinirvana, çou ki vout dire k' il aléve leyî la s' coir po-z avni a èn estance sins moirt. Si dierin messaedje fourit: "Totes les sacwès ki sont-st aboctêyes evont evoye. Fijhoz d' vosse mî po vs schaper vos minmes". I djha a ses cpagnons di n' nén shure on mwaisse mins seulmint les acsegnmints (Dharma).

Li coir då Bouda esta broûlé.

Acsegnmints då Bouda

C' est målåjhey do savoer çou kel Bouda istorike acsegna po do bon, ca les scrijhaedjes boudisses rimontèt a sacwants cints ans après l' moirt da Sidårta. Portant, tot rmetant a onk l' ôte les scrijhaedjes eyet les acsegnmints d' totes les scoles boudisses, on-z arive a rbasti l' cour di l' acsegnmint då Bouda. On-z î trove:

Les cwatès grandès vraiyes: (1) li sofrance: elle est ene pårt do vicaedje, gn a nole vicåreye sins; (2) li raecene del sofrance: c' est l' meskinoxhance, eyet les senes del sofrance, c' est l' djairiaedje eyet l' atelmint; (3) li dfén del sofrance: i gn a moyén del fé fini; (4) li pazea a hût brantches, k' i fåt shure po ça.

Li pazea a hût brantches, c' est do coprinde comufåt, do pinser comufåt, do djåzer comufåt, do fé comufåt, do wangnî s' crosse comufåt, do s' efoirci comufåt, d' avoer ene plinne consyince comufåt eyet do s' rashonner lu minme comufåt.

L' atuze des oridjenes aloyeyes eshonne: ene sacwè n' egzistêye ki paski totes les ôtès sacwès egzistèt eto. Tos les fenominnes sont-st aloyîs eshonne come dins on haerna di cåzes eyet d' shutes ki rascouve li passé, li prezint eyet l' avni. Come totes les sacwès sont-st aloyeyes eshonne eyet k' ele ni durèt nén po tofer, ele n' ont nole essince da zeles.

I n' fåt nén croere les scrijhaedjes mins fé lu minme l' asprouve des acsegnmints. Les acsegnmints boudisses n' adschindèt d' on bon Diè: i dvèt esse sintou tot copurdant çou k' c' est po do bon di l' esprit, et ça, nos l' savans fé tertos.