Condicioneu
Li condicioneu, c' est on môde avou troes tins d' codjowaedje, sovint a vey avou deus fråzletes ki rotèt eshonne. Adon, gn a ene (li fråzlete condicioneuse) ki fwait condicion po l' ôte (li mwaisse fråzlete). Li fråzlete condicioneuse comince pa l' aloyrece "si"). Pacô, c' est ene simpe abayeye (supôzicion).
Bråmint des uzaedjes do condicioneu sont des piceures tipikes del croejhete do walon, diferinnes del cene do francès. Insi, e walon, cwand l' accion del fråzlete condicioneuse n' est nén ratindowe, on eploye li condicioneu divins cisse fråzlete la, tot come divins l' mwaisse fråzlete. Çouci mostere l' adire k' i gn a avou l' francès, la k' c' est l' imparfait k' est eployî dins l' fråzlete condicioneuse. [1]
- Vos avîz l' air di nos catchî ene sacwè... come si ça sereut on scret pordjet. [2]
- Si dj' åreu sepou, dji n' åreu nén vnou.
- Si m' pa åreut stî plombî, i m' åreut putete pårlé ene miete des robinets; s' il åreut stî djårdinî, i m' åreut putete pårlé des fleurs eyet co des fruts. [3]
- Si matante end åreut, ci sereut mononke.
E walon, li condicioneu s' eploye voltî come dobe erî-tins.
- Si dj' åreu yeu arivé ene munute pus rade, dj' åreu toumé so s' dos.
On n' eploye nén l' condicioneu si l' fråzlete condicioneuse pôreut foirt bén ariver.
- S' i vént dmwin, nos irans å bwès.
- Si ti n' ti tais nén, t' årès m' pougn a t' gueuye.
Tins do condicioneu candjî
Les tins do môde condicioneu, c' est
- li condicioneu prezintrece :
- s' i ploureut, gn åreut del waide.
- li condicioneu erirece :
- s' il åreut ploû, les astantches serént plinnes.
- li condicioneu dobe-erirece :
- s' il åreut yeu ploû, on åreut yeu stî tot frexhs.
Ôtes uzaedjes do condicioneu candjî
Li môde condicioneu pout eto replaecî li suddjonctif dins des fråzletes ki cminçnut pa l’ aloyrece "ki" :
- Dji vôreu k' i ploureut. [4]
- "Dinez m' ene bafe s' i vs plait, mamjhele !", creye-t i, ossu foirt k' il åreut dit: "åwe !" a ses tchvås (E.J. Piret)
- Cabén k' dji sereu ritche, dji vicreu come asteure (L. Hendschel)
- Vos iroz bén mon Macsi e passant, peu k' i n' sounrént l' transe dimwin (J. Calozet).
U avou on “ki” k’ a stî rsaetchî :
- Come ça, on a des noûs lénçoûs, e cas on nd åreut dandjî, s' on sereut malåde ou nimpore (J.J. Gaziaux). = e cas k’ on nd åreut dandjî = po si e cas on nd åreut dandjî).
Come tins, li condicioneu sieve a dner on futeur dins on passé
- I m' a dit k' i vénreut.
Come môde, i pout eto siervi a mostrer ene sacwè ki n' si frè nén :Djel freu bén ossu!
- Ti n' direus k' i vôreut vni des walêyes.
- Dji vos åreu vlou criyî å scours.
Bastixhaedje do condicioneu candjî
Pol bodje, i s’ bastixh sol bodje B.
Po les cawetes, come dins les ôtes lingaedjes romans, c' est l' Durant Indicatif Erirece do viebe "aveur" ki dene les cawetes di codjowaedje do condicioneu, tot stitchant on R divant.
- dj' aveu => dji boutreu, dji waitreu, dji tchereyreu, dji fini(xh)reu, dji codreu.
- t' aveus => ti boutreus, evnd.
- il aveut => i boutreut, envd.
- nos avéns => nos boutréns, evnd.
- vos avîz => vos boutrîz, envd.
- il avént => i boutrént, evnd.
Les cawetes sont don les minmes po les viebes di totes les trokes.
Ås atôtchîs, a l’ atouwance, on trouve voltî des condicioneus avou l’ cawete -ss
- Î vôreuss aler vey ?
- Pocwè n' freuss nén plaijhi a t' matante ?
- Direuss bén pocwè k' il a fwait çoula ?
E rfondou walon, n' a nén on rapåmaedje inte les cawetes di l' imparfait et les cenes do condicioneu po les prumire, deujhinme et troejhinme trokes di viebes.
|
troke |
DIE |
Condicioneu prezintrece |
|
1ire : bouter |
dji boutéve |
dji boutreu |
|
2inme : waitî |
dji waitive |
dji waitreu |
|
3inme : tcheryî |
dji tcheryive |
dji tchereyreu |
Adire emey les dujhances coinreces candjî
Dins l' Payis d' Lidje, li condicioneu n' est nén si voltî eployî dins l' fråzlete condicionrece :
- S' il aveut stî malén, il åreut yeu atchté on pwin a Bounru divant d' rivni.
Li condicioneu dins des ôtes lingaedjes candjî
e francès candjî
E francès, on eploye l' imparfait dins li fråzlete condicionrece.
- Si j'avais su, je ne serais pas venu (si dj' åreu sepou, dji n' åreu nén vnou).
en inglès candjî
En inglès, on eploye les aidants viebes "would" eyet "should".
- I should do that" (Dji divreu fé çoula.)
- He would not have been happy (i n' åreut nén stî binåjhe)
Dins l' fråzlete condicionrece, on eploye pacô des codjowaedjes especiås :
- If I were Salomon Greenwich, ... (Si dji sereu Salomon Greenwich, ...)
e neyerlandès candjî
E neyerlandès, on eploye l' aidant viebe "zou / zouden"
- Zou het weer goed zijn... (Si l' tins sereut bea, ...)
e l' arabe candjî
arabe classike candjî
En arabe classike, gn a pont d' tins condicioneu; dins l' fråzlete condicionrece, on eploye deus sôres d' aloyreces diferinnes si l' fråzlete pôreut bén ariver (ida) ubén si c' est ene simpe abayeye (law).
- Ida ja' ghaddan, ... (s' i vént dmwin, ...)
- Law kountu l-malik, ... (si dji sereu li rwè, ...)
arabe marokin candjî
En arabe marokin, "ila" et "lou" s' eployèt come les classikes "ida" et "law". Mins, estô do "law"", on eploye ossu voltî "koun kan..., koura"
- Koun kan gar3a fromaj, koura doukkala holanda (si les cawoûtes serént do froumadje, les Doukkala serént li Holande.) [5]
Hårdêyes difoûtrinnes sol condicioneu e walon candjî
Sourdants candjî
- ↑ Insi li fråze ki shût sereut e francès :Vous avez l'air de nous cacher quelque chose, comme si c’était un projet secret.
- ↑ J. Goffart, divins : "On cokea å solea", p. 13, rahoukî sol Croejhete da Hendschel.
- ↑ Amandine Lison : "On pa instituteur".
- ↑ Tite d' on roman da Chantal Denis.
- ↑ Les Doukkala, c' est ene contrêye la k' on-z ahivévé bråmint des rodjès cawoûtes.